Autorka: Dijana Vučinić

Razglednica iz Titograda

U paketu koji je iz Titograda stigao u Beograd krajem decembra 1961. godine vjerovatno je bilo domaće hrane, možda i nešto tople odjeće za vrijednu studentkinju koja neće doći doma za praznike. U paketu je i mala razglednica, tolika da može stati na dlan, i na njoj piše:

»Našoj dragoj Kani

Mnogo sreće u Novoj 1962. god.

Žele

Mama i Tata

Titograd 26. XII 61.«

Na drugoj strani se nalazi fotografija hotela Crna Gora arhitekte Vujadina Popovića, izgrađen deceniju ranije. Hotel je bio simbol novog, modernog grada i modernizovanog života u poslijeratnom Titogradu, prethodno potpuno razorenom u Drugom svjetskom ratu. Za studentkinju arhitekture koja je bila daleko od kuće, ova fotografija je značila barem malo više od same čestitke. Bila je znak da je arhitektura moguća u malom gradu koji je iz rata izronio obnovljen, kao jedan od sedam glavnih gradova Jugoslavije.

U jednom od rijetkih video-zapisa o životu u Titogradu te 1962. godine vidimo Titograđane koji se odmaraju na terasi hotela Crna Gora, plivaju u Morači odmah ispod Kajakaškog kluba koji je projektovao Kanin kolega i drug iz djetinjstva Vukota Tupa Vukotić. Tog ljeta, sa studija, u Titograd je došla prva žena arhitekta u Crnoj Gori. Uživala je u titogradskom ljetu baš na toj terasi hotela Crna Gora ili na terasi kajakaškog kluba s pogledom na Moraču, diveći se arhitekturi koja ju je očigledno inspirisala. U tom trenutku nije znala da će samo nekoliko godina kasnije, u svojim dvadesetim, nizvodno od Kajakaškog kluba, na suprotnoj obali rijeke, upravo ona projektovati veličanstveni hotel Podgorica koji će nastaviti da dominira crnogorskom arhitekturom do danas.

Materijali i vernakularne metode

„Uvijek sam željela da gradim,“ kaže Kana na samom početku jednog od rijetkih intervjua koje danas možemo vidjeti i dosljedno ostvaruje svoju želju tokom cijelog životnog vijeka. Kana se nije zaustavljala na idejama i projektima već je pedantno proučavala i planirala svaki dio graditeljskog procesa čiji je bila aktivni učesnik.  

Hotel Podgorica, koji je završen 1967. godine, je prvi projekat Svetlane Kane Radević i do danas je ostao njeno najpoznatije djelo. Nakon rata, sa sve intezivnijim društvenim životom glavnog grada Crne Gore, porastao je i broj posjetilaca, zbog čega se javila potreba za još jednim hotelom. Na arhitektonskom konkursu koji je organizovan 1964. godine Radević je osvojila prvu nagradu i nakon toga nastavila rad na projektu do izgradnje hotela 1967. godine.

Istražujući posljednje tri godine Kaninu arhivu projekata, fascinirana crtežima, obimom materijala, tipologijama kojima se bavila, a uporno tražeći polazišta i pokušavajući da naslutim ideje i razloge, postepeno odvajam nekoliko ključnih ravni koje su važne za sagledavanje Kaninog rada. Tu, prije svega, želim da naglasim da se uporno držim jednog svog polazišta a to je da na rad Svetlane Kane Radević gledam kao arhitekta, kao neko ko dolazi iz prakse, da naglasim: ne iz teorije, ne iz kritike ili istorije. S tim na umu najprije moram podsjetiti, sebe prije svega, da je istorija ključno polazište za sve nas arhitekte u praksi i da se mnogi odgovori koje svakodnevno tražimo u svojim projektima nalaze u arhivima. Kana nam tako nudi neke veoma jednostavne, očigledne i briljantne odgovore. Jedna ključna ravan na koju smještam Kanine projekte, ne zato što mislim da tamo nužno pripadaju niti se usuđujem da kategorišem ijednu njenu misao, već kako bih bolje razumjela rad i objekte koji postoje čini mi se koliko i ovaj grad postoji, dakle jedna od osnovnih tema Kaninog rada je materijalizacija i metode upotrebe materijala, upravo bazirane na vernakularnim tehnikama i razumijevanju mjesta u kojem Kana stvara svoju arhitekturu.

Kada govorimo o hotelu Podgorica, fascinantna poetika materijala je jedna od glavnih karakteristika ove kuće. Noseći zidovi impregnirani su oblutkom iz rijeke koji je ručno slagan tradicionalnom metodom. Kao kontrast tome, između zidova obloženih oblutkom nalaze se betonske terase koje su napravljene od in situ formiranog betona kao i od prefabrikovanih elemenata. Oblutak se nastavlja u enterijer objekta, odnosno metoda oblaganja zidova je dosljedno i integralno primjenjena na cijeli zid, što je ubjedljivo prikazano i na njenim crtežima presjeka kroz objekat. Važno je napomenuti da su ulaznom fasadom, koja je danas značajno izmijenjena, dominirale betonske nadstrešnice iznad ulaza, a koje su takođe betonirane na licu mjesta i uokvirene nosećim zidovima obloženim oblutkom.

Radević veoma dobro poznaje ne samo lokalne materijale, već i kapacitet, odnosno ograničenja lokalne graditeljske industrije, i u skladu sa tim bira svoje materijale i tehnike, dok ujedno primarno gradi veoma specifičan arhitektonski jezik i poetiku. Njena arhiva uključuje ne samo crteže, već i dokumentaciju, a prije svega njene fotografije i video zapise koji pokazuju koliko je njeno interesovanje za beton, kao što je evidentan i uticaj jugoslovenskog arhitektonskog diskursa i beogradske škole, međutim, dodavanje slojeva vernakularnih tehnika u svojim projektima i to sa visokim stepenom razumijevanja metoda izrade određuje konačni kontekst njenog rada.

Materijalizacija je veoma specifična tema koju Kana uvodi kroz projekat Hotel Podgorica, a koju nakon toga istražuje i razvija kroz ostale projekte. Kod projekta Autobuska stanica u Titogradu slijedi sličan princip, kao što je i Stambena zgrada u Petrovcu još jedan primjer sinteze armiranog betona sa lokalno prikupljenim materijalima. Kod Zgrade u Petrovcu nema prefabrikovanih elemenata, već ovom kućom, kao kompaktnom cjelinom, dominiraju in situ betonski noseći fasadni elementi u kombinaciji sa fasadnim površinama obloženim malterom od pijeska sa petrovačke plaže. Tako ovi skulpturalni elementi, uključujući vijenac, ograde i parterno uređenje, ostaju betonski, dok su veće ravne fasadne površine, u prizemlju i duž spratova, pokrivene malterom spravljenim od plažnog pijeska. Dvije decenije kasnije sličnu metodu primjenjuje i na Hotelu Zlatibor, svakako u značajno drugačijoj razmjeri.

Kod spomeničkog kompleksa na Barutani su, u smislu kombinovanja vernakularnih metoda i in situ betona, možda i najubjedljiviji sinteza i kontrast na istom mjestu. O tome uvjerljivo svjedoče i fotografije izgradnje spomenika. Na njima Kana obilazi gradilište u pratnji svoje sestre Ljiljane, koja je bila saradnik na velikom broju projekata, i radnika na gradilištu sa lokalnim zvaničnicima. Kameni zidovi koji se uvijaju duž spomeničkog kompleksa formirajući platoe i pristupne staze, građeni su od grubog kamena zatečenog na samoj lokaciji. Tehnika postavljanja je veoma tradicionalna, oslonjena na vještinu lokalnih radnika, gdje je kamen prikupljen u neposrednom okruženju, slagan u suvomeđu tako da formira zid sa trouglom u presjeku, i površinski povezan malterom. Centralni plato sa amfiteatrom i spomenikom napravljen je od betona, tako da kameni zid koji vijuga okolo daje okvir betonskoj cjelini i drugim platoima. Spomeničke „vatre“ kroz kompleks, kao i svi elementi sa natpisima, napravljeni su od takozvanog danilovgradskog mermera, dok su istim materijalom obložene i pristupne staze.

Mjesta komunikacije

„Mislim da je komunikacija ta koja daje snagu smisla jednom prostoru.“

Svetlana Kana Radević

Najznačajnija ravan u odnosu na koju danas proučavamo Kanin opus je njena misija da arhitekturu stavi u službu društva i javnog prostora koji pripada svima. Ovu misiju započinje na prvom projektu gdje u hotel Podgorica uvodi obimni javni prostor i relativno mali gradski hotel transformira u tipični grand hotel, kultno mjesto susreta stanovnika i prolaznika sa prostorima koji ne samo da služe kao tačka okupljanja već spajaju arhitekturu i prirodu, grad i hotel. Sličan princip mnogo godina kasnije primjenjuje na još jednom projektu hotela. Hotel Zlatibor u Užicu je očigledan nastavak glavnog gradskog trga gdje izgradnjom hotela trg tek postaje zaokružena cjelina vizuelno i programski. Unutrašnjost hotela ispunjavaju precizno programirani javni prostori sa mini tipologijama koje se prelivaju jedna u drugu i grade enterijer u gotovo urbanističkoj razmjeri kako u osnovi tako i volumenu obezbjeđujući korisnicima nastavak javnog prostora sa trga u unutrašnjost objekta. Okosnica njene arhitekture su prostori zajedništva kako ih Kana naziva i grad ne može bez njih, ona kaže. Ono što Kanu zanima u javnom prostoru je kako prostor postaje katalizator aktivnosti i komunikacije, odnosno kako tom prostoru dodijeliti ulogu socijalnog medija.

Spomenik poginulim Lješnjanima u borbama za slobodu na Barutani je vrlo spečifičan javni prostor, iako po tipologiji uobičajen za jugoslovenske spomeničke komplekse. U svrhu komemorativnog programa Kana gradi amfiteatar jer i komemoracija je kolektivan čin, a odavanje počasti žrtvama je dio programa kao što je svaki javni prostor, pa i ovaj, mjesto komunikacije.

Između centra i periferije  

Arhiva koju nam je velikodušno povjerila Tamara Goliš, koja je naslijedila i sačuvala ovaj dragocjeni materijal, pokazuje Kanine procese u projektovanju, mnogo neizvedenih objekata, ali i njena interesovanja, hobije i strasti, i što je najvažnije, daje nam uvid u uzbudljivi vremenski tok njenog rada i života. Jedan manji i manje poznati projekat rađen odmah nakon konkursa za Hotel Podgorica je otvoreni noćni klub u Petrovcu. Smješten je na stijenama, slično Hotelu, sa dramatičnim, stjenovitim padom ispod terasa koje su okrenute prema moru. Od ovog projekta imamo tek nekoliko crteža, od kojih jedan presjek koji nam pokazuje ovaj odnos prema terenu sa situacionim crtežom na osnovu kojeg naslućujemo precizniju lokaciju. Ovaj veoma važan dokument takođe pokazuje podatak i o njenom angažovanju u Preduzeću za projektovanje Titograd, i to septembra 1965. godine.

Kana je živjela i radila među nama i sa našim starijim kolegama do prije samo par decenija, ali uspostavljanje jasnog pravca njene karijere i života često se čini kao forenzičko istraživanje o nekom ko je živio vjekovima unazad. Nedostatak institucionalne arhivske baze o njenom radu ili uopšte o arhitektonskom stvaralaštvu veoma otežava ne samo proučavanje arhitektonskog narativa u zemlji uopšte, već onemogućava pozicioniranje Kaninog stvaralaštva u odnosu na širi kontekst – jugoslovenski i međunarodni. S tim na umu, prinuđeni smo da konstatujemo da je Kana stvarala u zemlji koja je jedva imala neko arhitektonsko nasljeđe ili preciznije tek nastalo modernističko nasljeđe – sve što je činilo modernu, odnosno savremenu kulturu tog vremena, bilo je tek u nastajanju. Bilo je to vrijeme sveukupne modernizacije u poslijeratnoj novoj državi i akcenti kampanje modernizacije upućivali su na centre u većim jugoslovenskim republikama: Beograd, Zagreb, Sarajevo i Ljubljanu.

Činjenica da je radila i stvarala na periferiji, ili preciznije sa periferije, veoma je otežala rad ove mlade i talentovane žene, i gotovo je nemoguće bilo za nju, kao ženu i Crnogorku, da bude značajno prepoznata izvan granica Crne Gore. Kana je žarko željela i veoma težila tome da radi izvan Crne Gore i Jugoslavije, čini se da je to bio njen najveći cilj i jasno je da je tome bila pasionirano posvećena. Odlazak u Sjedinjene Američke Države da studira kod Luj Kana na Univerzitetu u Pensilvaniji, bio je dio te agende. Ona se pridružuje Kanovom studiju ne samo kao student postdiplomskih studija, već kao ostvarena arhitektica sa nekoliko izgrađenih objekata i najznačajnijom nagradom za arhitekturu u zemlji iz koje dolazi. 

Iz SAD-a je radila i na projektima u Crnoj Gori – konkursni rad za Spomenik na Barutani nastao je tako. Iako imamo samo fotografije i nekoliko skica nastalih u studiju na Univerzitetu u Pensilvaniji, jasno je da se bavila spomeničkim kompleksima, pejzažom u okviru ovih cjelina i dalje razvijala teme skulpturalnosti i materijalizacije. Na to se naslanja još jedan, do sada napoznati, rad iz njene arhive, a to je konkursni rad za spomenički kompleks u Italiji. Njen izbor upravo Kanovog studija, a kasnije i prakse kod Kišo Kurokave, je očigledan u odnosu na njene projekte i interese, dok su uticaji i razmjena nastala na ovim mjestima očigledni u njenim kasnijim projektima, kao što je Hotel Zlatibor u Užicu. Kana je pobijedila na konkursu za hotel Zlatibor i sa svojom sestrom Ljiljanom nastavila rad na glavnom projektu Hotela, dizajnu enterijera, svakog elementa namještaja i rasvjete. Impresivan je dizajn namještaja za ovaj projekat a posvećenost detaljima i izradi evidentna je i kroz dokumentovane obilaske radionica i fabrika u toku proizvodnje ovog enterijera, kako u regionu tako i u drugim zemljama Evrope, kako bi svoje ideje sprovela do samog kraja. Bila je veoma poštovana od strane investitora, izvođača i raznih saradnika koji su cijenili njen dizajn, znanje i posvećenost što se jasno čita iz prepiski. Ostaje pitanje zašto ovaj projekat gotovo potpuno izostaje iz arhitektonskog diskursa Jugoslavije. Da li zbog toga što je ona bila toliko izmaknuta iz centra ili tome doprinosi i činjenica da je Užice takođe na periferiji?

U Crnoj Gori Kana je radila u okviru Republičkog zavoda za urbanizam i projektovanje u Titogradu, i to poglavlje njenog angažmana ostaje nedovoljno istraženo. Ono što znamo je da je u okviru ovog kolektiva radila na značajnim projektima, prije svega urbanističkim, kao što su Regionalni prostorni plan „Južni Jadran“ i urbanistički projekti za Titograd i druge gradove u Crnoj Gori. RZUP je tipičan model socijalističke prakse za urbanizam i projektovanje koje su postojale ne samo u Jugoslaviji, već i drugim zemljama. Razlika je u tome što je RZUP radio po principu jednog mnogo progresivnijeg operativnog modela u odnosu na slične prakse u drugim zemljama. RZUP je bio zapravo prototip kolektiva kakvom se danas teži u jednoj sferi angažovanog planiranja i projektovanja. Ovaj kolektiv, kultura poslovanja i politika koja je stojala iza njega, prije svega su razumjeli značaj arhitekture, njenu ulogu u društvu i metode koje proizvode kvalitetan javni prostor i infrastrukturu. U odnosu na to, arhitekte angažovane u okviru kolektiva mogli su sami da odaberu svoje projekte i imaju nezavisnu praksu tako što neće ostati anonimni dio kolektiva dok u isto vrijeme rade u okviru ovog zadružnog sistema i doprinose zajednici. RZUP je bio angažovan za najzanačajnije projekte u zemlji i kroz interni konkurs u okviru kolektiva birana su najbolja rješenja i autori projekata, dok se projekat dalje razvijao u okviru tima i pod upravom RZUP. Tako je i Kana stvarala u okviru ovog kolektiva, ali i gradila vrijedna poznanstva i saradnje. Zajednički su izdigli arhitekturu i urbanizam u ovoj zemlji na viši nivo i postavili standard koji nikad kasnije nije nadmašen. Potpuna arhiva RZUP ostaje jednako nedostupna kao i ostala građa koja se tiče arhitekture i urbanizma u Crnoj Gori. Dijelom uništena i otuđena, svedena je na mali broj projekata novijeg datuma.

Mnoga pitanja ostaju otvorena, kako u vezi sa Kaninim stvaralaštvom i angažovanjem u zemlji, tako i u okviru istraživanja arhitekture uopšte. U zemlji koja i dalje ima nerazvijene sisteme kulture i obrazovanja, mnogo posla ostaje kad je u pitanju istraživanje i nasljeđe. Kanino nasljeđe, iako veoma prisutno u Crnoj Gori, tek treba da bude u potpunosti analizirano, definisano i svakako zaštićeno. Njen legat takođe. Kako bi bolje razumjeli odsustvo Kanine misli, njene filozofije i arhitektonske teze u cjelini, kako u Crnoj Gori tako i u okvirima Jugoslavije, moramo konstatovati da je Univerzitet Crne Gore osnovan tek 1974. godine i to bez Arhitektonskog fakulteta, koji je formiran tek nakon Kanine smrti. Građevinski fakultet (osnovan 1980. godine) je mogao biti očigledna instituciona baza za Kanu, ali ona nikad nije pozvana da bude dio tog fakulteta. Kako se moglo desiti da najbolja od svih arhitekata u zemlji, čak u istoriji ove države, ne bude pozvana da svoje znanje, vještine i nasljeđe prenese na mlađe generacije kroz institucioni obrazovni okvir? 

Jugoslavija je zauzimala jedinstvenu poziciju u političkoj ekonomiji između Istoka i Zapada kao nesvrstana komunistička zemlja, što je uticalo na mnoge aspekte sociološkog i kulturnog miljea, i Kana se našla u samoj sredini. Vodila je svoju praksu iz Crne Gore, a živjela na relaciji između Sjedinjenih Država, Japana i Jugoslavije sa jakim vezama sa Rusijom u drugom dijelu svog života, gdje je postala i član Ruske akademije nauka i umjetnosti. Važno je napomenuti da je u Crnoj Gori bila član DANU, Matice crnogorske i PEN centra zbog čega je njen rad i društveni položaj umnogome bio otežan tokom devedesetih godina.

Danas imamo dovoljno argumenata za mnogo bolji položaj stvaralaštva i društvenog doprinosa Svetlane Kane Radević u okviru post-jugoslovenskog društvenog i kulturnog miljea, što će tek biti značajnije istraženo i definisano. Ostaje da zaključimo da kroz naknadna čitanja stvaralaštva periferije i društveno-političkih kodova kultura izvan centara uspostavljamo novu istorijsku i kulturološku mapu moderne svjetske arhitekture čemu je Kanino stvaralaštvo dalo veliki doprinos.