Autorka: Anna Kats

Kanin svrsishodni opus zaslužuje pažljivo proučavanje ako želimo da razjasnimo naše shvatanje prve crnogorske arhitektice.

Prikupljeni dokumenti i crteži Svetlane Kane Radević, jedne od rijetkih žena arhitekata sa profilom od nacionalnog značaja u socijalističkoj Jugoslaviji, čuvaju se u kući rodbine u Petrovcu, u Crnoj Gori. Oni su sklopljeni u najslobodnijem smislu te riječi: nijedan arhivar ili bibliotekar nije posložio njihov šarolik sadržaj ili razvio organizacionu logiku za obilje prepiske, fotografija, slajdova, obrazaca za vizu, drugu birokratsku papirologiju i raznovrsne efemere koji su uredno upakovani i čuvani.

‘Marginalizovana čak i u retrospektivnim istorijama jugoslovenske arhitekture, Kana je u globalnoj arhitektonskoj istoriji gurnuta u skoro potpunu opskurnost.’

Kanini crteži grupisani su prema projektima i namjeni u rolnama različitih dimenzija, od kojih su mnogi sa originalnom trakom koju je zalijepila da bi ostali zatvoreni i polu-netaknuti. Rođaka koja čuva crteže je i sama arhitektica, ona koja se obavezala na posvećenost namjeri da što bolje sačuva dokumentaciju koju je Kana lično posjedovala u trenutku kada je umrla 2000. godine u 63. godini. Ipak, stanje u kojem se nalazi ova dokumentacija govori o oskudici institucionalnih arhitektonskih arhiva u Crnoj Gori, a globalna zaostavština Kane Radević ostaje gotovo potpuno nepoznata i nedostupna van njene matične zemlje.

Radovi, iako nepotpuni, svjedoče o složenim promišljanjima o mjestu, identitetu, arhitektonskim diskursima, o materijalnosti i formi oličenim u izgrađenom opusu Kane Radević i njenoj ličnosti. Kako kroz svoju arhitekturu, tako i u geopolitičkim okolnostima svog profesionalnog života, Kana je arhitektica otjelotvorena kroz posredničku silu u društvenim registrima: regionalno, između graditeljske tradicije i globalizacijskih tendencija kasnog modernizma; nacionalno, projektujući proslavljene javne prostore, ujedno društvene kondezatore koji su omogućili progresivnu javnu sferu između jugoslovenske socijalističke države i njenog građanstva; i na međunarodnom planu, artikulišući decentralizovanu, postkolonijalnu osovinu po kojoj je ova crnogorska arhitektica stvarala u Filadelfiji, Tokiju i Podgorici, ponekad istovremeno angažovana na sva tri mjesta.

Kanin značaj je upravo u tome na koji način se ona kreće kroz ove sisteme: to što joj je Crna Gora bila centar njene prakse, dok je istovremeno bila dio arhitektonske kulture Filadelfije i Tokija, u suprotnosti je sa dihotomijama centra i periferije koje predstavljaju kanon istorije arhitekture. Njen rad još uvijek treba da se ispituje u odnosu na međunarodne kontekste kojima je upravljala tokom svog života: mladost u Crnoj Gori, njene osnovne studije u Beogradu između 1955. i 1963. godine i njenu ranu karijeru u Jugoslaviji u deceniji nakon toga; njene studije na master klasi Luisa Kana na Univerzitetu u Pensilvaniji 1972-73. godine, i njen upis na doktorski program na istom univerzitetu između 1973. i 1977. godine; na kraju i njen rad u Japanu, u ateljeu Kišo Kurokave u Tokiju i na drugim mjestima, od kasnih sedamdesetih.

Kana je nastavila da gradi u Jugoslaviji tokom ovog perioda: u Crnoj Gori, obojenoj stereotipnim oznakama provincijalnog i patrijahalnog čak i u kontekstu socijalističke Jugoslavije, ona je vodila uspješnu praksu pod svojim imenom, postižući stepen autorske autonomije i javne istaknutosti koji je izmicao ženama arhitektama na kapitalističkom Zapadu, i sa druge strane u komunističkim oblastima tokom šezdesetih i sedamdesetih.

Rođena 1937. godine u Danilovgradu, Kana je u Podgorici završila srednju školu i bila svjedok rekonstrukcije glavnog grada nakon što su njegove dvije trećine bile uništene u bombardovanju tokom Drugog svjetskog rata. Upisala se na Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu 1955. godine, i završila diplomskim radom na temu tipološke studije za kongresni centar u kojem je odvojila programske komponente u dvije cjeline: prizemni objekat i susjedni toranj. Projekat je ukazao na široko poznavanje savremene američke i brazilske arhitekture.

Pažnja posvećena prikazivanju generičkog pejzaža u ovom radu, uvod je za senzibilitet prema pejzažu i lokaciji kod njene prve realizacije Hotela Podgorica. Projekat Hotel Podgorica vrijedan je pažnje ne samo po tome što predstavlja brzo i naglašeno odstupanje od međunarodnih stilskih afiniteta njene teze – sa ovim projektom pobijedila je na konkursu 1964. godine, samo godinu dana nakon što je diplomirala na Arhitektonskom fakultetu. Napuštajući svoje nekadašnje korporativne sklonosti, Kana je umjesto toga razvila idiosinkratični formalni leksikon koji se oslanja na specifičnosti zdanja kako bi se njime postigla simbioza između crnogorskog konteksta i savremenog brutalizma. Objekat prati obalu Morače na kojoj se nalazi, a poetika materijala zasječenih trospratnih zidova, impregniranih oblutkom izvučenim iz rijeke koja teče ispod, ukoviruje smještajne jedinice i zajedničke prostore sjedinjujući pejzaž i objekat.

Hotel Podgorica naišao je na pohvale i prije nego što je otvoren za javnost 1967. godine, kraseći naslovnu stranu magazina Arhitektura Urbanizam, istaknutog stručnog časopisa u socijalističkoj Jugoslaviji. Dvije godine kasnije, Kana je postala jedina žena, a sa 29 godina i najmlađa dobitnica Savezne Borbine nagrade za arhitekturu, najprestižnije jugoslovenske arhitektonske nagrade. Nagrada, koju je ustanovio časopis Borba – zvaničan časopis Socijalističkog saveza radnog naroda Jugoslavije, i koja je svake godine dodeljivana najboljoj novogradnji u zemlji, pretvorila je arhitekturu u medijski spektakl tako što je pokrenula javnu debatu o njenom društvenom značaju i izdigla individualne arhitekte iz anonimnosti. Smatrana Nobelovom nagradom za jugoslovensku arhitekturu, Borba je bila toliko popularna i među arhitektima i među širom javnošću, da je stvorila sistem arhitektonskih zvijezda, kako se to danas kaže, u Jugoslaviji.

Kana Radević je bila njena jedina dobitnica. U njenoj arhivi nalazi se fotografija na kojoj preuzima nagradu, obučena u haljinu od crnog somota sa čipkastom kragnom i velikim, samouvjerenim osmijehom dok se rukuje sa isključivo muškim žirijem – ovo je samo jedan od mnogih portreta među Kaninim dokumentima koji pokazuju koliko je njegovala glamurozni, ženstveni javni imidž elegantne kosmopolitkinje. Na brojnim fotografijama koje je Kana čuvala, ona je često u centru grupe muških kolega koji pažljivo prate dok ona govori, autoritativno gestikulira ispred table sa crtežima ili na drugi način izaziva pažnju i duboko divljenje.

I kada je postala dio elitnih redova jugoslovenske arhitekture, Kana je ostala posvećena državna službenica. U Republičkom zavodu za urbanizam i projektovanje u Podgorici, gdje je bila zapošljena od 1963. do odlaska u inostranstvo 1972. godine, bila je angažovana na brojnim projektima kao što je rad na Regionalnom planu za Južni Jadran u toku šezdesetih godina. U isto vrijeme vodila je i svoj atelje, spretno se snalazeći između javne i privatne prakse, između urbanističkog i arhitektonskog angažovanja.

U ovom drugom svojstvu, Kana je dalje eksperimentisala sa skulpturalnim kvalitetima površinskog ornamenta i strukturalne artikulacije u svom projektu iz 1968. godine za kompaktni stambeni blok u Petrovcu. Relativno skromna razmjera zgrade skreće pažnju na spoljašnje strukturne elemente: svaka identična fasada je isprekidana sa tri stuba koji se protežu duž trospratne zgrade. Na pola puta do trećeg sprata, oslabljeni pravougaoni stubovi se šire u trouglaste stubove koji podupiru betonski ram, iznad kojeg lebdi betonski krov. Holistički vizuelni efekat je onaj čudesne lakoće – kao da se masa krova drži izrazito tankim strukturalnim osloncima i poroznim prizemljem, što ostavlja utisak da je u suprotnosti sa zakonima gravitacije.

Kana je došla na Univerzitet u Pensilvaniji zahvaljujući Fulbrajtovoj stipendiji koju je dobila u avgustu 1972. godine, i bila je jedina žena od 22 polaznika u svojoj generaciji na Kanovoj Master klasi i jedna od samo 16 žena koje su diplomirale na Master klasi u devetnaestogodišnjem trajanju ovog programa. Nijedan od njenih zadataka iz te godine nije registrovan u arhivi, ali se naslućuje da je Kana briljirala u Filadelfiji, upisavši doktorske studije odmah po završetku magistarskih studija u oblasti arhitekture u martu 1973. godine. Ispunila je sve uslove i položila predmete u roku od tri godine od završetka Kanove master klase, ali nikada nije završila doktorsku disertaciju.

U pismu iz 1977. od predsjedavajućeg Grupe za diplomsku arhitekturu navodi se da je njeno finansiranje prekinuto. Konkretni detalji njenih putovanja između 1977. i 1988. nisu sistematično dokumentovani, ali njen odlazak iz Filadelfije dešava se neposredno prije početka izgradnje hotela Zlatibor u Užicu, Srbija, završenog 1981. godine. Projekat odgovara urbanom okruženju – istorijskom jezgru iz osmanske ere, okruženom modernim gradom – odvajanjem intimne razmjere skulpturalne artikulacije od monolitnog izraza javnih prostora drugog sprata u obrađenom betonu. Kanov uticaj se odaje u iterativnim geometrijama njenih gornjih i donjih registara, njegova pedagogija je vidljiva i u njenom Spomeniku palim borcima Lješanske nahije, antifašističkom spomeniku u blizini Podgorice – kao i trajni uticaj Bogdana Bogdanovića, plodnog nadrealističkog arhitekte antifašističkih spomenika širom Jugoslavije koji je bio i Kanin mentor na studijama u Beogradu. Kroz upotrebu i sintezu različitih referenci, kao i  idiosinkrazijom konteksta i mjesta i multivalentnih programskih potreba, Kana je razvila formalni jezik koji je vrijedan pažnje zbog osjetljivosti njenog opusa, a ne zbog njenih istaknutih mentora.

„Arhivski deficit“, kako ga zove Anorada Ijer Sidiki, „je poznata kriza u istoriji žena, pa tako i u istoriji umjetnosti i arhitekture.“ Nakon uvida u Kanine radove, ostaje mnogo nejasnoća i otvorenih pitanja o njenom životu, radu i putovanjima.

Zašto je napustila Filadelfiju poslije 1977. godine? Šta ju je odvelo u Japan, kada je tačno radila za kancelariju Kiša Kurokave i na kojim je od njegovih projekata radila dok je bila tamo? Odgovori čak ni na ova, naizgled jednostavna pitanja nisu lako dostupni u njenim radovima, što komplikuje napore da se uđe u trag i identifikuje uticaj. Marginalizovana čak i u retrospektivnim istorijama jugoslovenske arhitekture – ne samo zbog svog pola i crnogorskog porijekla – Kana je potisnuta u skoro potpunu opskurnost u globalnoj istoriji arhitekture. Rad na oporavku njenog nasljeđa je još uvijek u početnoj fazi, i to je pitanje slavljenja trajne relevantnosti njenog rada, kako bi se preokrenula pozicija sa koje se piše istorija.

„Nisam za spomenik koji se doživljava u jednom trenutku intenzivnih emocija, u bolu, u patnji, već za trajno iskustvo, za oslobođenje svjetosti i dostojanstva, za osjećaj da život trijumfuje nad smrću.“

Svetlana Kana Radević

*Tekst je obavljen u magazinu The Architectural Review u martu 2020. godine.